Spiritualiteit als weg naar vrede?

Een reis van bijna 6 weken door Israël. Van camping naar hostel naar klooster. Bezoeken, observeren, deelnemen en ontmoeten. Joden met wie we sabbat vierden, christen-arabieren uit Nazareth waar we 's ochtends mochten ontbijten, Palestijnen, Arabieren in Jordanië. Verschillende mensen met allen hun eigen verhaal. Mensen die elkaar altijd begroeten met ‘shalom’ of ‘salaam’: 'vrede':

Dit is wat een vakantie voor mij waardevol maakt: luisteren naar verhalen van mensen in een andere cultuur en context, gedachten spiegelen en van elkaar leren.

In alles wat we zagen en hoorden proefden we iets van de tragedie in dit land. In persoonlijke verhalen van mensen werd het onzichtbare lijden van de Palestijnen voor ons zichtbaar en de schreeuw om erkenning in dit land hoorbaar. Met het reizen van plaats naar plaats, reisde ik in mijn hoofd van de ene vraag en gedachte naar de andere. Vragen en gedachten die dit land bij me oproepen en me heen-en-weer doen slingeren tussen begrip en onbegrip, sympathie en aversie voor de staat Israël.

Een thuis voor de Joden...

Toen ik resp. 13 en 16 jaar was heb ik een bezoek gebracht aan Theresienstadt en Auschwitz. Indrukwekkende bezoeken. Een onvergetelijke herinnering die me medegevormd hebben in gevoeligheid voor de onderdrukte, niet-geziene mens.  Deze ervaringen hebben me altijd bepaald bij de overtuiging dat voor deze groep mensen, de Joden, ergens op de wereld een plek moet zijn waar ze in vrede en veiligheid kunnen wonen. Een verlangen dat onder hen groeide al lang voordat Hitler aan de macht kwam vanwege het groeiende antisemitisme in Europa. Een  onbegrijpelijk hoofdstuk in de Europese geschiedenis dat op zoveel fronten in de vooruitgang was en zelfs de burgerrechten op papier had. In zoverrre mijn sympathie voor het land dat een thuis biedt aan Joden waar ze veilig kunnen leven met hun eigen godsdienstige gebruiken en tradities.

Dakloze Palestijnen...

Het wordt lastiger als ik me steeds meer verdiep in de gebeurtenissen in dit land in 1948. Dat brengt me tot de zeer onbegrijpelijke vraag hoe een onderdrukt volk zo snel van rol heeft kunnen wisselen en maakt me boos om een situatie die al 60 jaar in stand gehouden wordt mede door de onwetendheid, verkeerde religiositeit en steun in het Westen.

“Schuldgevoelens over de verschrikkingen van de Holocaust, religieuze opvoeding, eenzijdige beeldvorming, gekleurd historisch onderwijs en angst voor de beschuldiging van antisemitisme leken elke discussie over het conflict te smoren”

(Arjan El Fassed, Niet iedereen kan stenen gooien).

Niemand die in de geschiedenis heeft opgemerkt dat er al mensen woonden in Israël. Zij moesten hun huis en hun land verlaten om plaats te maken voor de Joodse immigranten. Duizenden Palestijnse gezinnen verloren hun eigendom, hun land en hun familieleden, terwijl hun bestaan ontkent werd in de geschiedenis. Binnen 3 jaar sloeg de Westerse houding ten aanzien van de Joden radicaal om: zij zijn het door God uitverkozen volk en moeten terugkeren naar het heilige land Israël! Terwijl in 1947 en 1948 er op verschillende plaatsen in de wereld gestreden werd om de onafhankelijkheid (India, Afrika), werd het Palestijnse volk onder de voet gelopen en gedwongen zich elders te vestigen (Michael Prior). De Zionistische beweging  greep terug op de Bijbelse beloften en de verhalen uit Exodus, Deuteronomium en Jozua.

De Palestijnse christenen kwamen in een geestelijk conflict terecht: waar was God nu hun huizen en hun land geplunderd werd en mensen bruut vermoord werden?  Nu de namen van hun dorpen veranderd werden in Hebreeuwse namen? Veel van deze Palestijnse christenen zijn ook opgegroeid met de gedachte dat de Joden Gods speciale volk zijn, maar dit bracht hen wel in geestelijke nood ten aanzien van hun eigen positie voor God. Helaas verloren een aantal Palestijnen op deze manier hun geloof en vertrouwen in God. Wat moesten ze nog bidden? Welke plek hadden zij in het plan van God als vluchtelingen en verjaagden?

En 60 jaar na de Nakba (de Palestijnse herinnering van de stichting van de staat Israël aangeduid als 'de ramp') is de situatie voor de Palestijnen er niet op verbeterd, maar zelfs ernstiger geworden. Het thuis voor de Joden maakte de Palestijnen dakloos.

Door de Israëlische overheid aangeduid als “Arab citizens of Israel”, een ontkenning van de Palestijnse roots, was er de hoop dat de Palestijnen naar de Arabische landen zouden gaan. Maar toen dit niet gebeurde werd er een plan opgesteld om de Palestijnen zoveel mogelijk apart te houden en te controleren.

Zionisme

Hoe komt het nu dat Gandhi aan de ene kant van de wereld opriep tot verdraagzaamheid en in zijn ashram liet zien dat samenleven mogelijk is ongeacht je godsdienst en toen hij doodgeschoten werd de hele wereld voelde dat een bijzonder mens de levensadem ontnomen was, in datzelfde jaar opnieuw een volk onder de voet gelopen werd? Ik blijf me hierover verbazen. Het grote echec van de Europese geschiedenis werd vrij snel gevolg door een nieuw systeem van apartheid in Israël en niet veel later in Zuid-Afrika. En tot op de dag van vandaag zit het in de menselijke aard om onderscheid te maken tussen jou en mij, om elkaar te voorzien van een label en muren te bouwen om onze eigen groep. Deels verwerven wij hiermee onze eigen identiteit, maar tegelijk ontnemen we de kans om daarmee onze eigen identiteit verder te verrijken.

Hoe moest Europa verder na de jaren van horror waar mensen machinaal werden uitgeroeid? Natuurlijk ontstond er de roep om een Joods nationaal thuis, hoe konden we anders verder leven met deze diepe medeverantwoordelijkheid?

Toch bleef het voor mij shockerend om de andere kant te lezen, wat er precies gebeurde rond het jaar 1948.

Tijdens de holocaust was het Zionisme een weg om elders een thuis te vinden. Tegelijk werd het belang van dit thuis een doel op zich. Zo bleek David Ben-Gurion een paar weken na de Kristallnacht geschreven te hebben:

“If I knew it would be possible to save all the (Jewish) children in Germany by bringing them to England, and only half of them by transporting them to Eretz Israel (Palestine), then I would opt for the second alternative. For we must weigh not only the life of these children but also the history of the people of Israel” (quoted in Akiva Orr, 'One Hundred Years of Zionism – A Critique', 1997)

Het Zionisme vormde in Joodse kring een belangrijk motief om hulp tijdens de holocaust af te slaan. “I think it is necessary to say here: Zionism is above everything” (Yitzhaq Gruenbaum, 1943)

Na de holocaust kreeg het Zionisme steun uit westers-christelijke kring, met name vanuit Amerika. Dit bevorderde de Joods-Christelijke dialoog. Maar vanwege Zionistische propaganda ten aanzien van de Palestijnen bleef het Westen onwetend over de andere kant van het verhaal.

Heilig volk, heilig land?

Het Zionisme steunt op bijbelpassages waar ik altijd moeite mee heb gehad. Al jong kwamen er vragen bij mij boven die ik stilletjes voor mezelf hield. Pas toen ik leerde dat geloven in God niet hetzelfde was als alle teksten letterlijk be-amen, durfde ik meer mijn eigen vragen uit te spreken en een weg te zoeken om mijn geloof te verdiepen.

De Bijbel begint met twee prachtige verhalen die ons vertellen hoe de wereld bedoeld is, waartoe de mens gemaakt is. De Bijbel volgt de gang van de mens, die op zoek is en gegrepen wordt door een Stem die hem tot zijn bestemming leidt. Bestemming is daarmee antwoord geven op de Stem. Waar de Bijbel begint met een Stem die over de hele aarde klinkt en mens en dier tot leven roept, daar verandert het al snel in het verhaal van de mens die zijn eigen broeder de levensadem ontneemt. Dat ontstemt de schepping. Het verhaal gaat verder met ontstemde mensen totdat een man de Stem hoort en geroepen wordt tot zijn bestemming te komen en die ene God zichtbaar te maken voor de volken om hem heen.

Dan volgen de moeilijke passages: God die de nakomelingen van Abraham een eigen land beloofd. God lijkt daarmee een regionale stamgod te worden die een stuk schepping apart stelt, exclusief voor de nakomelingen van Abraham.

De vervulling van de belofte laat lang op zich wachten. Het volk moet eerst door een onderdrukkend systeem van Egyptische slavernij. Een situatie van onderdrukking helpt mensen om de juiste vragen te stellen: wie zijn wij, waar komen we vandaan en waartoe zijn wij? Met de juist gegeven persoon gaat het volk op weg naar de Exodus. Bevrijding is de meest krachtige ervaring in een mensenleven. Een weg om jezelf te worden, om jezelf tevoorschijn te laten komen en je bestemming na te streven. Maar hoe behoud je deze vrijheid? Hoe behoud je jezelf in een wereld waar vele invloeden een bepaalde macht op je kunnen leggen? De weg leidt naar het beloofde land. Een afgebakend gebied waar je kunt leven in je eigen vrijheid.

Dit staat beschreven in een moeilijk bijbelboek: Jozua. Wat als het beloofde land ervaren wordt is echter geen leeg land. Er wonen mensen, nakomelingen van de schepping, die ook in leven geroepen zijn door die ene Stem. De God van de Bijbel is geen regionale stamgod, maar de God van de hele schepping. Dat is de overtuiging waar de Bijbel mee begint. Dat maakt het des te onbegrijpelijker hoe deze universele God opdracht geeft de oorspronkelijke bevolking van het aangewezen land uit te moorden. Een genocide in opdracht van God. Is dit werkelijke openbaring? Ik heb nooit begrepen waarom deze verhalen wél als waarheidsgeldend gelezen worden, maar we in onze tijd de tegenstander van God zien in landen waar ('in naam van God') het ene volk het andere volk uitroeit. Waar ligt het omslagpunt?

De onderdrukte onderdrukker

En zo leidt de geschiedenis naar de situatie vandaag de dag. Een situatie die je niet kunt begrijpen als je geen weet hebt van de Joodse onderdrukking in Europa. Tijdens mijn reis heb ik verhalen gehoord en gezien hoe de Israëlische overheid probeert de verschillende mensen in dit land gescheiden te houden.

Israël wordt geregeerd door angst. Daar waar mensen in hun bestaan en identiteit bedreigd worden, wordt angst het belangrijkste handelsmotief. Dat geldt zowel voor de Israëlische zijde, als voor de Palestijnen.

In een gesprek met Amir, een Palestijn, vroeg hij mij of ik datgene wat de Palestijnen is overkomen wil aanduiden met 'holocaust'. Ik vertelde hem dat ik in Auschwitz ben geweest en ik toch wel duidelijk een verschil zie.

Het was niet alleen Duitsland die tegen de Joden was, heel Europa was antisemitisch en de duivelse ideologie van eliminatie werd door heel Europa aangehangen. Geen enkel volk kan zich voorstellen hoe het moet zijn als de hele omliggende wereld tegen je is. Maar hoe sterk is het gevoel dat de hele wereld tegen hen is bij de Palestijnen, die zien hoe Israël gesteund wordt door Amerika en berichtgeving van de gebeurtenissen door de media verdraaid worden?

Wat me opviel tijdens mijn reis is dat de christenen en moslims (Palestijnen) wel op veel plekken samen werken. Zo vreemd is dat ook weer niet als je bedenkt dat zij beiden een minderheid vormen en dezelfde culturele achtergrond delen. Toch worden de Palestijnen zo onder druk gezet, hun leven zo onhoudbaar gemaakt (chemische stoffen worden bijvoorbeeld door Israël geloosd in de Westbank en de riolering loopt hier uit op de akkers van de Palestijnen waardoor ze hun gewassen niet kunnen verkopen) en de hoop op vrede in de kiem gesmoord, dat velen emigreren naar Amerika, Canada en Australië. In Israël worden ze apart gehouden: christenen en moslims wonen in getto's. Elke niet-Jood wordt gezien als een bedreiging voor de joodse staat. En nog steeds worden de Palestijnen door extreme rabbijnen vergeleken met de Amorieten.

Als je kleiner wordt in aantal stick je meer samen. Cedar Duaybis, een vrouw die voor Sabeel werkt (organisatie die zich richt op Palestijnse bevrijdingstheologie), ziet het fundamentalisme groeien omdat mensen zich bedreigd en ontkend voelen in hun bestaan. Ik denk dat dit wereldwijd de grootste voedingsbodem van onderdrukking en geweld is: mensen voelen zich bedreigd in hun bestaan, in hun identiteit en zien het gebruik van geweld als weg om hun bestaan veilig te stellen.

Samenleven, maar hoe?

De extremistische Joden willen terug naar de Joodse staat ten tijde van koning David. In die tijd leefden er geen moslims.

De extremistische moslims willen terug naar de tijd van het islamitische rijk. We staan voor het feit dat noch de moslims nog de Joden Israël zullen verlaten en dat bepaald de inwoners van Israël bij de vraag: we moeten samenleven, maar hoe?

In mijn laatste week in Israël woonde ik een aantal workshops en lezingen bij van het Sulha Peace Project, een driedaags festival. Deze organisatie wil door meetings joden, moslims en christenen bij elkaar brengen om samen te praten over vrede en samen te bidden voor vrede.

Ze geloven in een gezamenlijke spiritualiteit als de weg naar vrede.

Bij terugkomt op Schiphol werd ik als eerste begroet door een poster waarop staat: “World Peace is Possible”. Ik stond een moment stil en een restje ongeloof, na het Sulha Peace Project ergens verscholen in een hoek van mijn hart, overspoelde me.

Bestaat er zoiets als wereldvrede of leert Genesis 4 ons dat een mens van oorsprong tegenover de andere mens staat? Generaties komen en gaan en de ene generatie vergeet de les van gister en opnieuw ontstaat er iets wat ontwrichtende scheiding brengt.

Het kwaad wortelt in ons eigen hart – zei Gandhi. En daar, in ons eigen hart, vindt dus de allereerste en meest sterke strijd plaats. Wat vind ik in mijn eigen hart?

Het verhaal van de Toren van Babel vertelt mij dat er scheiding tussen mensen ontstaat door een verschil in taalveld. Je taalveld is je begrippenkader, is je cultuur en nationaliteit. Dat vormt een groot deel van je identiteit, dat ontstaat juist in het contrast met de ander. Zo gezien lijken conflicten eerder op identiteitsconflicten: als je geworteld bent in je eigen identiteit, hoe ga je dan om met de identiteit van de ander?

Zou een gezamenlijke spiritualiteit, zoals Sulha Peace Project zegt, daar een weg toe wijzen?

Kinderen van Abraham, kinderen van de aarde

Spiritualiteit is een verslapt woord geworden in onze tijd. Het levert ruis op: wat bedoelen we nu eigenlijk met dit woord?

Spiritualiteit wil ik opvatten als: de Geest waardoor je je laat leiden in denken, voelen en doen en die jou tot je bestemming brengt.

De belangrijkste pilaar waar een spiritualiteit van de vrede op dient te steunen is het besef dat je een mens bent onder de mensen.

Het verhaal van de bestemming van de mens begon bij Abraham die op weg ging als antwoord op de Stem van de God van de schepping. God gaf hem geen label. God zei niet: vanaf nu ben je een moslim. Abraham was een mens, zoals Adam een mens was. Een mens die geroepen werd tot zijn bestemming te komen door de onzichtbare God zichtbaar te maken om hem heen. De onzichtbare God zichtbaar maken wil zeggen: recht doen, zorg dragen voor en het liefhebben van de schepping met al haar levende wezens, door vergeving een nieuw begin maken waar een nieuw begin nodig is.

Om in vrede te kunnen leven, om als mensen tot onze bestemming te kunnen komen, moeten we allereerst af van de gedachte dat dit land of dat een bepaald volk heilig is. Iets heilig verklaren heeft zijn prijs, dat is hier wel merkbaar. Heiligheid ligt niet in materiele zaken, niet in heilige plaatsen, maar in je manier van zijn. Of zoals Bruno Hussar, de stichter van Neve Shalom / Wahat-al-Salaam (een dorp waar Joden en Palestijnen samen leven), zei: “De Torah roept meer om menselijkheid en rechtvaardigheid dan om de historische grenzen van het land”. Daarmee ligt onze bestemming dus niet in een land, maar in de manier van zijn. We zijn pelgrims in het leven om burgers te worden van het Rijk zoals God het bedoeld heeft.

God heeft een ieder van ons tot een mens onder de mensen gemaakt. Dat betekent dat er een fundamentele overeenkomst is tussen jou en mij: we hebben dezelfde oorsprong en dezelfde bestemming. Dat is onze eerste, belangrijkste maar bovenal gezamenlijke identiteit.

Hebben mensen als Gandhi, Mandela, Martin Luther King en minder bekende plaatselijke vrijheidsstrijders niet steeds opgewezen?

Als het ons lukt om in nederigheid voorbij te kijken naar alles wat onderscheid maakt tussen jou en mij dan zien we dezelfde nood in ons eigen hart. Hetzelfde verlangen om in rust, vrede, gerechtigheid en geluk een leven te leiden waarin we antwoord geven aan ons doel, aan de Stem: zorgdragen voor Gods schepping, voor elkaar, voor de dieren, de schoonheid en de vrede die in de schepping ligt te bewaken door het leven en de eigenheid van ieders leven te respecteren.

Bereiken we hiermee de vrede voor Israël? Ik denk dat daar, wereldwijd gezien, veel meer voor nodig is. Maar de eerste stap in elk conflict is om die ander in de ogen te kijken als medemens. Daarmee slaan we een brug waarop verdere stappen mogelijk zijn.

‘Who is a true hero? That one who makes an enemy to a friend!”

Het is een mooie zin, maar makkelijk gesproken als je niet echte vijanden hebt.

Misschien is de eerste stap waar je mee kan beginnen om een held te worden het besluit om de vijand, de ander, te zien als een mens, zoals jezelf.

Een gebed voor ons allen:

For the Human Family

Oh God, you made us in your own image and redeemed us through Jesus your Son:

Look with compassion on the whole human family; take away our arrogance and hatred which infect our hearts; break down the walls that separate us; unite us in bonds of love; and work through our struggle and confusion to accomplish your purpose on earth, that, in your good time, all nations and races may serve you in harmony around your heavenly throne; through Jesus Christ our Lord. Amen.

(The Book of Common Prayer, Episcopal Church)